Sociale fobie
Herkenning
De sociale fobie wordt gekenmerkt door een uitgesproken angst voor en (vaak) vermijding van een of meer situaties of omstandigheden waarbij de patiënt opvalt of zou kunnen opvallen. Hij is bang zich tijdens zo'n gelegenheid belachelijk te maken door zich vreemd of angstig te gedragen, zoals te trillen, te stamelen of te blozen. De angst en vermijding zijn gekoppeld aan situaties waarbij men het gevoel heeft beoordeeld of bekeken te worden.
Voorbeelden zijn spreken in het openbaar, sollicitaties, (mondelinge) examens, maar ook minder voor de hand liggende omstandigheden, zoals een maaltijd gebruiken met anderen (dit kan variëren van een intiem etentje tot een statiediner), koffie schenken in gezelschap, op visite gaan, een handtekening zetten terwijl anderen toekijken of urineren in een publieke gelegenheid. Typisch voor al deze situaties is de uitgesproken angst, paniek zelfs, die ontstaat. Hierbij is de persoon ervan overtuigd dat de omgeving deze angstverschijnselen zal opmerken en hem daarom belachelijk en bespottelijk zal vinden. Vanwege de paniekgevoelens treedt de wens op de situatie te ontvluchten (een impuls die bij alle paniekgevoelens optreedt, niet alleen bij sociale fobie). Zou de persoon tijdens een gesprek met een superieur, of het houden van een toespraak weglopen, dan zou de omgeving inderdaad vreemd opkijken. Dit komt echter bijna nooit voor.
Omdat de paniek- en vluchtgevoelens tijdens voornoemde situaties zeer onaangenaam, overweldigend en beangstigend zijn, zal de persoon die deze gevoelens ervaart dergelijke gebeurtenissen liever niet (meer) mee willen maken. Dientengevolge zal hij situaties waarbij angst- en paniekgevoelens te verwachten zijn, uit de weg gaan.
De meeste mensen met sociaal fobische klachten beseffen dat de angst niet reëel is en dat het vermijden van sociale- of beoordelingssituaties hen schaadt. Desondanks blijft het voor hen moeilijk -vanwege de paniekgevoelens- die steeds weer optreden zulke gelegenheden op te zoeken. Wanneer de vermijding incidenteel optreedt, zal het weinig consequenties hebben voor het functioneren; wanneer het echter vele uiteenlopende situaties betreft, inclusief het aangaan van (nieuwe) sociale contacten, kan het grote gevolgen hebben voor de maatschappelijke en persoonlijke ontwikkeling van de persoon.
Als je eerlijk bent, is het niet moeilijk een sociale fobie bij jezelf te herkennen. De meeste onder ons zijn wel eens verlegen of oncomfortabel in situaties waarbij we moeten optreden, zoals een lied zingen op een bruiloft, een toespraak houden, of tijdens een receptie. De spanning en angstige gevoelens die hierbij optreden, betekenen nog geen sociale fobie.
Echter, wanneer je in bovengenoemde situaties denkt dat iedereen op je let en daarbij angst optreedt; wanneer je bang bent dat men die angst zal opmerken en je daarom belachelijk zal vinden; wanneer de angst in paniek omslaat met de wens de situatie te ontvluchten: dan is er mogelijk wel sprake van sociaalfobische verschijnselen. Dit is zeker het geval indien dergelijke situaties worden vermeden. Als je nooit meer een liedje wilt zingen op een feest, niet meer op visite durft te gaan uit angst uitgelachen te worden, nimmer meer een speech durft te houden, is er sprake van (lichte) sociaalfobische verschijnselen.
Vanzelfsprekend valt er nog wel mee te leven wanneer iemand levenslang geen toespraken houdt of liedjes zingt. Het wordt echter een probleem wanneer situaties uit de weg worden gegaan die in het dagelijks leven veel voorkomen, zoals niet meer op visite gaan omdat je bang bent op te vallen, niet meer uit eten durven in gezelschap uit angst te gaan trillen; de baas mijden omdat het angstzweet uitbreekt elke keer dat je met hem spreekt; groepen, lessen, cursussen uit de weg gaat omdat je in een groep "dichtslaat".
Het leven bestaat uit sociale interacties, zowel in het privé-leven als op het werk; vermijding van zulke situaties zal je onherroepelijk sociaal en maatschappelijk limiteren. Het is niet gemakkelijk de vraag te beantwoorden wanneer je hulp moet zoeken voor deze klachten. Op het moment dat de angsten zich in verschillende sociale situaties voordoen of optreden in omstandigheden die in het dagelijks leven belangrijk zijn, is het aangewezen om behandeling te zoeken.
Achtergrond
Sociale fobie komt bij 2-3, mogelijk zelfs 10-15% van de Nederlanders voor en ontstaat meestal voor het 20e levensjaar. Het komt vaker voor bij vrouwen dan bij mannen. Sociale fobie geeft veelvuldig aanleiding tot alcoholmisbruik. De oorzaak van sociale fobie is niet duidelijk. Hoewel er verschillende theorieën zijn geopperd, is geen van deze goed onderzocht. Een van de onderhoudende factoren bij de sociale fobie is het ontstaan van een vicieuze cirkel: de persoon is bang voorafgaande aan en tijdens het (publiekelijk) optreden. Door deze angst vermindert de prestatie, althans men denkt minder goed gepresteerd te hebben, bijvoorbeeld door te trillen of door het overslaan van de stem. Hierdoor wordt de angst voorafgaande aan het -volgende- optreden (de zogenaamde anticipatieangst) nog groter, neemt de paniek tijdens het optreden toe waardoor meer angstverschijnselen zichtbaar worden die de prestatie nadelig beïnvloeden, enzovoorts. Het is met name deze vicieuze cirkel die in de behandeling moet worden doorbroken.
Behandeling
De behandeling van de sociale fobie is gebaseerd op het gebruik van medicijnen en cognitieve gedragstherapie. Ook een combinatie van deze therapieën is werkzaam.
Cognitieve gedragstherapie
De cognitieve gedragstherapie is gebaseerd op twee principes. De cognitieve therapie leert de patiënt te beseffen dat de angsten niet reëel maar overdreven zijn. Tevens wordt geleerd dat de angst altijd vanzelf overgaat en door de patiënt zelf onder controle is te brengen.
De gedragstherapie richt zich op de patiënt te stimuleren de confrontatie met de gevreesde en vermeden situatie aan te gaan. Hierdoor kan de patiënt in samenhang met medicijnen en cognitieve therapie leren dat de angst voor deze situaties overwonnen kan worden en dat zij de gevreesde situatie aankunnen.
Medicatie
Bij de incidenteel optredende sociale fobie kan behandeling met een betablokker volstaan. Deze werkt een aantal uren en kan een enorme steun geven bij podiumangst of spreken in het openbaar. Meestal wordt propranolol voorgeschreven, een half uur tevoren in te nemen, dosering: een halve tablet van 40mg volstaat meestal.
Bij voortdurende sociale fobie kan ondersteuning met een antidepressivum aan te raden zijn. MAO-remmers en SSRI zijn effectieve medicijnen gebleken.